Κοινές ερωτήσεις περί αφρικανικής σκόνης
Η εαρινή περίοδος του 2024 μας επιφυλάσσει πολλά περιστατικά μεταφοράς αφρικανικής σκόνης προς την περιοχή μας κάποια εξ αυτών ασθενέστερα και κάποια ισχυρότερα. Το εντονότερο όλων εμφανίστηκε κατά το διήμερο 22-23 Απριλίου για το οποίο υπάρχει ανάλυση – καταγραφή εδώ και έφερε απόκοσμες εικόνες όπως αυτή της δημοσίευσης. Με αφορμή αυτό το περιστατικό, επανήλθε το ενδιαφέρον του κοινού για αυτό το φαινόμενο. Δυστυχώς όμως, η (δικαιολογημένη) έλλειψη εμπιστοσύνης απέναντι σε στοιχεία και δεδομένα τα οποία παρουσιάζονται ως “αντικειμενικά”, έχει δημιουργήσει μια κατάσταση καχυποψίας σχετικά με πολλά θέματα (και όχι μόνο τα μετεωρολογικά). Τουλάχιστον για το φαινόμενο της μεταφοράς σκόνης, σε αυτό το άρθρο παρουσιάζονται σχετικές πληροφορίες υπό τη μορφή απαντήσεων σε συνηθισμένες ερωτήσεις για όσα μέχρι στιγμής είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε σχετικά.
Ερ. Πόσο συχνά έχουμε τη μεταφορά αφρικανικής σκόνης στη χώρα μας; Υπήρχε παλαιότερα το φαινόμενο;
Η μεταφορά αφρικανικής σκόνης είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται σχετικά συχνά κατά τη φθινοπωρινή και κυρίως την εαρινή περίοδο στη χώρα μας. Λιγότερο συχνά ενδέχεται να έχουμε αισθητά επεισόδια και κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου με χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις το επεισόδιο στα τέλη του Ιανουαρίου – αρχές Φεβρουαρίου 2015 αλλά και στις 23 Φεβρουαρίου 2013 (όπου μάλιστα συνδυάστηκε και με μία από τις ισχυρότερες καταιγίδες εκείνης της δεκαετίας στην Αθήνα). Από την άλλη πλευρά, κατά τους καλοκαιρινούς μήνες το φαινόμενο είναι πολύ σπάνιο.
Εξ όσων γνωρίζουμε, τουλάχιστον για τη χώρα μας, δεν υπάρχουν στατιστικές μελέτες οι οποίες θα εξετάζουν αναδρομικά και σε βάθος χιλιάδων ετών τη συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου ωστόσο συναντάμε τουλάχιστον δύο αναφορές: Η πρώτη προέρχεται από τη βυζαντινή περίοδο [1] και η δεύτερη από τα ομηρικά έπη [2]. Συνεπώς, έστω και έμμεσα μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι ήταν ένα φαινόμενο που εμφανιζόταν πάντα στην περιοχή μας.
Ερ. Πώς προκαλείται το φαινόμενο και γιατί είναι πιο συχνό την Άνοιξη;
Σε γενικές γραμμές αυτό που προκαλεί τη μεταφορά σκόνης προς τη χώρα μας είναι η διέλευση ενός χαμηλού βαρομετρικού στις βόρειες ακτές της Αφρικής από τα δυτικά προς τα ανατολικά. Η κίνηση αυτή προκαλεί συχνά ισχυρούς νότιους ανέμους στην ανατολική πλευρά του (ονομάζεται και θερμός τομέας ενός συστήματος). Οι άνεμοι αυτοί καθώς διασχίζουν τις ξηρές εκτάσεις της αφρικανικής ερήμου παρασύρουν πολύ εύκολα μεγάλες ποσότητες σκόνης οι οποίες κινούνται βόρεια προς την Ιταλία ή τη χώρα μας (ή ακόμη βορειότερα). Το φαινόμενο είναι αρκετά σύνηθες και στην Αίγυπτο καθώς και σε χώρες της Μέσης Ανατολής ιδίως την Άνοιξη. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το περιστατικό στις 23 Απριλίου, το οποίο παρουσιάστηκε στην ιστοσελίδα μας και μπορείτε να βρείτε την ανάλυση εδώ.
Ο λόγος που συμβαίνει αυτό κυρίως κατά τους εαρινούς μήνες είναι διότι στην κυκλοφορία των εύκρατων-υποτροπικών γεωγραφικών πλατών (όπου ανήκουν οι βόρειες ακτές της Αφρικής και η Μεσόγειος) αυτήν την περίοδο συνυπάρχουν δύο χαρακτηριστικά: 1) Οργανωμένα χαμηλά βαρομετρικά ιδίως κατά το Α’ μισό της Άνοιξης ως συνέχεια της εξασθενούμενης μεν αλλά ακόμα ενεργής χειμερινής κυκλοφορίας και 2) περιοχές χαμηλών πιέσεων (ονομάζονται και θερμικά χαμηλά) οι οποίες προκύπτουν λόγω της έντονης θέρμανσης των ερημικών εκτάσεων (ας μην ξεχνάμε οτι η ημέρα έχει μεγαλώσει και οι ακτίνες του ηλίου πέφτουν σχεδόν κάθετα). Καθώς λοιπόν ένα οργανωμένο σύστημα διασχίζει τη Μεσόγειο (ακόμη κι αν αυτο βρίσκεται στις βόρειες ακτές της), αναγκάζει σε βορειότερη κίνηση ένα θερμικό χαμηλό, το οποίο τείνει να ενσωματωθεί στο πρώτο διαμορφώνοντας τελικά το θερμό τομέα του. Όπως αναφέραμε και στην προηγούμενη παράγραφο, ο θερμός τομέας ενός χαμηλού είναι η περιοχή των νοτίων ανέμων που προπορεύεται ενός χαμηλού βαρομετρικού. Εάν το μητρικό χαμηλό ακολουθήσει βόρεια τροχιά, είναι δυνατόν τελικά η αφρικανική σκόνη να φτάσει σε αρκετά βόρεια γεωγραφικά πλάτη.
Ερ. Ποιά είναι η σύσταση της αφρικανικής σκόνης;
Η σύστασή της δεν είναι πάντα η ίδια και εξαρτάται από την περιοχή προέλευσής της. Σε ανάλυση πρόσφατου επεισοδίου, ο διδάκτωρ γεωλογίας κ. Πετρούνιας αναφέρει ότι εντοπίστηκε Αλουμίνιο (Al), Πυρίτιο (Si), Ασβέστιο (Ca) και ελάχιστο ποσοστό Σιδήρου (Fe) και Τιτανίου (Ti). [3]
Παλαιότερες αναλύσεις δειγμάτων αφρικανικής σκόνης σε περιοχές της δυτικής Μεσογείου αναφέρουν το Αργίλιο και το Σίδηρο αλλά και το Φώσφορο (P) και το Μόλυβδο (Pb) [4].
Τα συγκεκριμένα μέταλλα αποτελούν μέρος της σύστασης των Αφρικανικών πετρωμάτων. Ας μην ξεχνάμε ότι η διαδικασία του σχηματισμού της άμμου στη Σαχάρας δεν έχει καμία σχέση με τη διαδικασία σχηματισμού της άμμου στις ακτογραμμές. Οι έρημοι λόγω των ελάχιστων βροχοπτώσεων δεν είναι δυνατόν να συντηρήσουν την ύπαρξη βλάστησης, με αποτέλεσμα τα απογυμνωμένα πετρώματα να υπόκεινται σε ακραίες θερμοκρασιακές διακυμάνσεις μεταξυ ημέρας και νύχτας. Αυτό έχει σαν μακροχρόνιο αποτέλεσμα τη θραύση τους σε διαρκώς μικρότερα κομμάτια και εν τέλει το σχηματισμό άμμου, ιλύος ή και αργίλου. Στις ακτογραμμές η ίδια διαδικασία μπορεί να συμβεί λόγω του θαλάσσιου κυματισμού όμως σε αυτήν την περίπτωση έχουμε τη μετατροπή των αρχικών πετρωμάτων σε κροκάλες ή άμμο και σπανιότερα σε λεπτότερους κόκκους ιλύος ή αργίλου (τα συγκεκριμένα υλικά συνήθως απομακρύνονται).
Ερ. Έχουμε εντονότερα ή συχνότερα επεισόδια αφρικανικής σκόνης σε σχέση με παλαιότερες εποχές;
Εκτεταμένη μελέτη που διεξήχθη σε δείγμα πάγου βάθους 71,8 μέτρων από τις Άλπεις, το οποίο καλύπτει ένα χρονικό φάσμα 2000 ετών δείχνει την διαχρονική εμφάνιση αφρικανικής σκόνης στην ατμόσφαιρα, παρουσιάζοντας διακυμάνσεις σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους [5]. Σε γενικές γραμμές, χαμηλές συγκεντρώσεις δείχνουν να συσχετίζονται έντονα με ψυχρές και υγρές περιόδους ενώ υψηλές συγκεντρώσεις δείχνουν να συσχετίζονται έντονα με θερμές και ξηρές περιόδους. Επιπροσθέτως φαίνεται πως υπάρχουν συσχετίσεις και με δείκτες ατμοσφαιρικής κυκλοφορίας οι οποίοι διαμορφώνουν τα μοτίβα σε πλανητικό επίπεδο αλλά και με την επιφανειακή θερμοκρασία της θάλασσας και εντός της Μεσογειακής λεκάνης παράγοντας που παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην εμφάνιση βροχοπτώσεων.
Όσον αφορά τη χώρα μας, εξ όσων γνωρίζουμε, δεν υπάρχουν μελέτες της συχνότητας εμφάνισης τέτοιων γεγονότων διαχρονικά. Παρ’όλα αυτά, τα τελευταία 20-30 χρόνια κοινή αίσθηση είναι το γεγονός ότι τα επεισόδια έχουν αυξηθεί και σε ένταση και σε συχνότητα εμφάνισης. Ωστόσο η “κοινή αίσθηση” δεν αποτελεί μετρήσιμο και αντικειμενικό κριτήριο καθώς η μεγάλη προβολή του φαινομένου τα τελευταία χρόνια (και μέσω του διαδικτύου) σε σχέση με το παρελθόν οδηγεί σε λάθος εντυπώσεις. Τις περισσότερες φορές πάντως, η Αφρικανική σκόνη αιωρείται σε σχετικά μεγάλο ύψος (πάνω από τα 3χλμ) παρασυρόμενη από τους νότιους ανέμους που μπορεί να επικρατούν από την συγκεκριμένη ατμοσφαιρική στάθμη και υψηλότερα (σε αντίθεση με την επιφάνεια που μπορεί να έχουμε ανέμους ακόμη και νοτίων διευθύνσεων) προκαλώντας θολερότητα στον ουρανό η οποία μπορεί να μην είναι εύκολα αντιληπτή καθώς συνυπάρχουν νεφώσεις.
Ερ. Είναι τα αυξημένη επεισόδια αφρικανικής σκόνης στη χώρα μας αποτέλεσμα της “κλιματικής αλλαγής”;
Με βάση τα όσα παρουσιάστηκαν στην πρώτη παράγραφο της προηγούμενης ερώτησης, ένα θερμότερο και ξηρότερο κλίμα στην Ευρωπαϊκή ήπειρο αλλά και στη βόρεια Αφρική, συσχετίζεται με εντονότερα και συχνότερα επεισόδια εμφάνισης αφρικανικής σκόνης.
Εκτός αυτού όμως, όπως έχει επισημάνει το 2004 ο καθηγητής Γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο του Oxford, Andrew Goudie, η εκτεταμένη χρήση των οχημάτων τύπου SUV στην έρημο μπορεί να εντείνει το φαινόμενο διότι η εκτός δρόμου κίνηση σπάει και διαλύει την λεπτή και σκληρή κρούστα που σχηματίζεται στην άμμο μετά από κάποιο (σπάνιο) επεισόδιο βροχής. Συνεπώς τα λεπτότερα σωματίδια παρασύρονται ευκολότερα από τους ανέμους, τα οποία εν τέλει είναι αυτά που ταξιδεύουν και σε μεγαλύτερες αποστάσεις.[6]
Ερ. Είναι η αφρικανική σκόνη επικίνδυνη για την υγεία;
Το 1/3 με 1/2 της μάζας της (αναλόγως του επεισοδίου και της περιοχής προέλευσης) αποτελείται από σωματίδια μικρότερα των 2.5μm (μικρόμετρα) – αναφέρονται και ως PM2.5 [7]. Στην παρακάτω εικόνα παρουσιάζεται η σύγκριση μεγέθους τέτοιων σωματιδίων σε σχέση με μια ανθρώπινη τρίχα αλλά και σε σχέση με τους πολύ λεπτούς κόκκους άμμου.
Τα συγκεκριμένα σωματίδια λόγω του πολύ μικρού μεγέθους τους είναι δυνατόν να εισχωρήσουν μέσω των πνευμόνων ακόμη και στην κυκλοφορία του αίματος [8]. Δεδομένης της περιεκτικότητάς της σκόνης σε βαρέα μέταλλα (όπως ο μόλυβδος), εάν η έκθεση σε αυτήν είναι παρατεταμένη τότε είναι δυνατόν να προκαλέσουν βλάβες στην υγεία καθώς τείνουν να συσσωρεύονται σε διάφορα όργανα του σώματος. Σε άλλες περιπτώσεις μπορεί να προκαλέσουν αναπνευστικά προβλήματα.
Ερ. Με ποιόν τρόπο επηρεάζει η αφρικανική σκόνη το οικοσύστημα;
Η έρημος της Σαχάρα λόγω του μεγέθους της αποτελεί την κυριότερη πηγή προέλευσης σκόνης σε παγκόσμια κλίμακα. Ενδεικτικά οι επιδράσεις της είναι πολλαπλές και παρακάτω θα αναφερθούν ενδεικτικά κάποιες εξ αυτών:
- Συγκεκριμένες συγκεντρώσεις της στην ατμόσφαιρα συμβάλλουν στην αύξηση βροχοπτώσεων καθώς τα μικροσωματίδια της αποτελούν πυρήνες συμπύκνωσης των υδρατμών με αποτέλεσμα την δημιουργία βροχής. Ωστόσο μεγάλες συγκεντρώσεις της στην ατμόσφαιρα τείνουν να αναστέλλουν το φαινόμενο.
- Κάποιες έρευνες έχουν δείξει την αυξημένη ηλεκτρική δραστηριότητα σε περιπτώσεις καταιγιδοφόρων νεφών με αυξημένες συγκεντρώσεις σκόνης, καθώς αναπτύσσεται στατικός ηλεκτρισμός λόγω της έντονης συγκέντρωσης των μικροσωματιδίων.
- Η μεταβολή της παγκόσμιας θερμοκρασίας λόγω της παρουσίας σκόνης δεν έχει ακόμη διευκρινιστεί διότι αφ’ενός ανακλάει την εισερχόμενη ηλιακή ακτινοβολία και αφ’ετέρου παγιδεύει την ανακλώμενη προς το διάστημα θερμότητα από την επιφάνεια του εδάφους.
- Τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται η ερημική σκόνη αποτελούν τροφή για το φυτοπλαγκτόν στους ωκεανούς. Αυξημένη εναπόθεση σκόνης, μπορεί να σημαίνει ταυτόχρονα και αύξηση του φυτοπλαγκτόν και άρα μεγαλύτερη πρόσληψη διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα.
- Αυξημένη παρουσία σκόνης στην περιοχή της Καραϊβικής συσχετίζεται με το θάνατο κοραλλιογενών υφάλων.
Σύνοψη / Συμπεράσματα
Πηγές – Παραπομπές
[1] – Στο “μοιρολόγι της Παναγίας”, το οποίο χρονολογείται από τη βυζαντινή περίοδο, υπάρχει σχετική αναφορά και περιγραφή συνθηκών μεταφοράς σκόνης. Ειδικότερα αναφέρεται: «Βλέπει τον ουρανό θαμπό και τ’ άστρα φουρκωμένα και το φεγγάρι το λαμπρό στο αίμα βουτηγμένο.» (περισσότερες πληροφορίες: εδώ) . Σχετικά με τις ιδιαίτερες συνθήκες που μπορεί να επικρατήσουν κατά τη Μ. Εβδομάδα και ειδικότερα κατά τη Μ. Παρασκευή, υπάρχει σχετικό άρθρο του °Umeteo, εδώ .
[2] – Ομήρου Ιλιάδα, Ραψωδία Π, στιχοι 458-460, όπου ο Δίας σκόρπισε “ματωμένες σταγόνες” για να τιμήσει το θάνατο του παιδιού του, Σαρπηδόνα, από τον Πάτροκλο. Προφανώς εδώ γίνεται αναφορά στο φαινόμενο της “λασποβροχής”.
[3] – Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τις μεθόδους και τα αποτελέσματα της εργαστηριακής ανάλυσης αφρικανικής σκόνης που πραγματοποιήθηκαν από το διδάκτωρα κ. Πετρούνια, υπάρχουν στο άρθρο εδώ.
[4] – Άλλες ενδεικτικές εργαστηριακές αναλύσεις δειγμάτων αφρικανικής σκόνης υπάρχει σε αυτήν την έρευνα . Παλαιότερη έρευνα περιέχει πληροφορίες σχετικά με τη σύσταση και το μέγεθος των σωματιδίων της της αφρικανικής σκόνης εδώ.
[5] – Έρευνα του 2019, η οποία καλύπτει ένα χρονικό φάσμα 2000 ετών μέσω δείγματος πάγου 71,8μ από τις Άλπεις, καταδεικνύει το γεγονός ότι το φαινόμενο είναι διαχρονικό και η έντασή του συσχετίζεται με τις κλιματικές αλλαγές του πλανήτη μας. Περισσότερες πληροφορίες σε αυτόν τον σύνδεσμο.
[6] – Οι απόψεις του καθηγητή Γεωγραφίας κ. Goudie έχουν διατυπωθεί ήδη από το 2004 και σχετικές πληροφορίες / δημοσιεύματα υπάρχουν εδώ , εδώ κι εδώ .
[7] – Τα ευρήματα της σχετικής ανάλυσης σωματιδίων προερχόμενα από την έρημο της Σαχάρα κατά τη διάρκεια επεισοδίων μεταφοράς μεταξύ 2002 και 2010 από τον σταθμό μέτρησης στο όρος Cimone της Ιταλίας στα 2135μ, υπάρχουν σε αυτόν τον σύνδεσμο . Θα πρέπει να τονιστεί ότι μόνο σε περιοχές απαλλαγμένες από τη μόλυνση λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας (θέσεις σε μεγάλα υψόμετρα ειναι οι πλέον κατάλληλες) είναι δυνατόν να γίνουν αντικειμενικές μετρήσεις της χημικής σύστασης και του μεγέθους της αφρικανικής σκόνης διότι σε οποιαδήποτε άλλη περιοχή τα μικροσωματίδια κατά την πτώση τους τείνουν να παρασύρουν κι άλλα με αποτέλεσμα την αλλοίωση των αποτελεσμάτων.
Σχετικό δημοσίευμα, το οποίο δυστυχώς έκανε το γύρο του διαδικτύου και αναπαράγεται ακόμη αναφέρει τα αποτελέσματα εργαστηριακής ανάλυσης αφρικανικής σκόνης σε κάποιο παλαιότερο επεισόδιο, η οποία είχε συλλεγεί πάνω από το παρ-μπριζ αυτοκινήτων! Τέτοια ευρήματα δεν είναι δυνατόν να υποστηρίξουν τη θέση περι “αεροψεκασμών” και να συσχετιστούν με επεισόδια μεταφοράς αφρικανικής σκόνης στην περιοχή μας. Για την πληρότητα της πληροφόρησης, το αρχικό δημοσίευμα είναι εδώ (σε Τσέχικη ιστοσελίδα) και χρονολογείται από το 2022. Σχετικά με τους χημικούς αεροψεκασμούς, έχει γίνει σχετική αναφορά και στο °Umeteo σε αυτό το άρθρο , όπου εν ολίγοις συμπεραίνουμε ότι οι γραμμές που βλέπουμε στον ουρανό δεν είναι απόδειξη αεροψεκασμών . Εάν θέλουμε αποδείξεις για προγράμματα τροποποίησης του καιρού (είτε μέσω μικροσωματιδίων που απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα είτε με άλλους τρόπους), θα πρέπει να αναζητήσουμε άλλες πηγές (δεν είναι τόσο εμφανή όλα αυτά).
[8] – Σχετικά με την επίδραση των μικροσωματιδίων στην υγεία, ενδεικτικό είναι το άρθρο σε αυτόν τον σύνδεσμο.